Oczami wędrowca - Wołtuszowa

Witajcie!

Dzisiaj chcemy Was zabrać do ciekawego miejsca, które mimo bliskości lubianego przez turystów i kuracjuszy Rymanowa-Zdroju, nie jest oblegane przez spacerowiczów. No, przynajmniej nie zimą.
Zapraszamy Was na krótki spacer po Wołuszowej.

Wołtuszowa znajduje się w dolinie jednego z potoków zasilających rzekę Tabor, ale zajmuje także częściowo północne stoki Działu ( 673 m n. p. m.). Wioska od północy graniczyła z opadającymi stokami wzgórza Zamczyska (588 m n. p. m.) a od zachodu sięgała niemal Deszna. Od wschodu wieś opierała się o bezimienne szczyty.

droga do Wołtuszowej z Rymanowa. Zimową porą przejście nią czasem to nie lada przeżycie...

Po lewe - cmentarz, po prawej - cerkwisko. Na wprost widać zaś "łemkowskie typy".

Trochę historii na początek:

Już same początki są ciekawe, ale i jednocześnie tajemnicze. Pierwsza wzmianka o wsi w dokumentach pochodzi już z 1470 roku. Wymieniono wtedy nazwę Valathoslava, a sama wieś była już wówczas dobrze funkcjonującą osadą. Trzeba wiec wnioskować, że powstała wcześniej, ale raczej nie wcześniej niż w 1 połowie XV wieku. Wioska, podobnie jak i okoliczne osady należała do dóbr właścicieli Rymanowa. Co ciekawe, już w 1 połowie XVI wieku miała tutaj znajdować się cerkiew, a Wołtuszowa stanowiła samodzielną parafię. Dopiero w XVIII wieku tą samodzielność utraciła, stając się częścią parafii w Desznie.

Nie była to nigdy duża wioska. Trudno się temu dziwić, patrząc na ukształtowanie terenu, w jakim osada powstała. Już pod tym względem osada jest godna uwagi, bowiem większość zabudowań usytuowano na stokach wzgórza, wzdłuż spływającego zeń potoku. Większość wiosek łemkowskich, jak wiadomo lokowano tymczasem w dolinach, na (w miarę) równym terenie. Z tego też i powodu Wołtuszowa nigdy nie była majętną osadą.

Cmentarz w Wołtuszowej (stan z roku 2016)

Mieszkańców nie było stać na utrzymanie cerkwi w nienagannym stanie. Po śmierci ostatniego parocha w 1748 roku świątynia zaczęła podupadać, co podczas wizytacji w 1761 roku stwierdził paroch Szklar, Aleksander de Unichow Stebnicki. Odnotował on wówczas, że cerkiew jest "wielce uboga i podła" - pewnie to miało wpływ po części na przeniesienie siedziby parafii do Deszna.

W roku 1785 mieszkało we wsi 134 grekokatolickich Rusinów. Liczba ludności mimo wszystko powoli wzrastała.
W roku 1879 mieszkało tutaj 153 grekokatolików, a w roku 1890 odnotowano tutaj  203 mieszkańców. Trzeba dodać, że liczba domostw nie przekraczała 30. Pod koniec wieku XIX działał tutaj młyn wodny, tartak i leśniczówka, a właściciele wsi - Potoccy posiadali dodatkowo niewielki folwark. W roku 1899 wzniesiono nową, drewnianą świątynię.

Wieś żyła spokojnie, ale biednie
Jednak musiała mieć w sobie "to coś", skoro po śmierci męża przeniosła się tutaj hrabina Anna z Działyńskich Potocka. Miało to miejsce na początku XX wieku. Zamieszkała wraz z dziećmi w dawnej leśniczówce, po wydzierżawieniu swojego majątku w Rymanowie.

Słynne "Łemkowskie typy" 

Hrabina spisywała wtenczas pamiętniki, dzięki czemu można dowiedzieć się wielu ciekawych rzeczy o okolicy Rymanowa, w tym i o Wołtuszowej. Wspomina w nich m. in. o kiepskim stanie drogi do Wołtuszowej, oraz o dobrych stosunkach z mieszkańcami wsi. Dawniej można było jeszcze ponoć zobaczyć pozostałości podmurówki owej leśniczówki (budynek miał być na Wilczej Polanie) ale obecnie nie sposób nic tam zobaczyć.

Przed wybuchem Wielkiej Wojny w Wołtuszowej zaczęto poszukiwać ropy naftowej i gazu ziemnego. Syn Anny i Stanisława Potockich, dr Jan Potocki w maju 1914 roku zezwolił Galicyjskiemu Karpackiemu Towarzystwu Naftowemu na wykonanie tutaj dwóch odwiertów. Kopalnia funkcjonowała do roku 1925, ale nigdy nie odnotowała dużego wydobycia. Na pamiątkę tego, przy jednym z szybów ustawiono stary kiwon, przeniesiony z zamkniętej kopalni w Klimkówce. Na potrzeby wydobycia zbudowano też w Wołtuszowej m. in. kuźnię i budynek mieszkalny dla pracowników. Co ciekawe, w międzywojniu hrabia Jan Potocki chciał zbudować w Wołtuszowej "jezioro zaporowe" na potoku Czarny, jednak prace przerwano.

Spacer w kierunku Działu

I spojrzenie ze stoków w kierunku Wzgórz Rymanowskich

W przededniu rozpoczęcia II wojny światowej było we wsi 28 domów. Sama wojna nie przyniosła tutaj szkód materialnych. Ale jej koniec zwiastował zarazem koniec istnienia miejscowości. Pod wpływem sowieckiej agitacji mieszkańcy opuścili wioskę w 1945 roku, i wyjechali w rejon Tarnopola. Ponoć każdy odchodząc, zabrał ze sobą coś z cerkwi..
Miejsce ludnosci łemkowskiej mieli zająć Polscy osadnicy, m. in. zamieszkały tutaj rodziny z okolicznych wsi, zniszczonych podczas walk w 1944 roku. By uniemożliwić zasiedlenie wioski Polakami, bandy UPA spaliły w 1946 roku zabudowania mieszkalne i gospodarcze. Zginęło wówczas 2 osadników Polskich. Z pożogi ocalała tylko cerkiew, a wieś opustoszała, zaczęła porastać samosiejkami.. Co do cerkwi - rozebrano ją w roku 1953. Świątynia nosiła wezwanie Opieki Matki Bożej. Była to świątynia drewniana, kryta dachem kalenicowym - świątynia wzniesiona w typie zachodnio - łemkowskim lub może przejściowym, trudno to stwierdzić - jej rysunek można zobaczyć np. tutaj.

Po wojnie jakiś czas gospodarowali tutaj pasterze, wypasając swoje owce i częściowo chroniąc krajobraz przez sukcesją wtórną. W roku 1996 wieś włączono w skład Rymanowa - Zdroju.

Pozostałości krzyża z końca XIX wieku

Ciekawe są widoki ze stoków Działu.

Co pozostało do dzisiaj?

Niewiele. Przetrwał zniszczony cmentarz - jest na nim kilka zniszczonych, kamiennych nagrobków. Obiekt otoczono żerdziami w 1990 roku. Na cmentarzu jest też chrzcielnica z cerkwi, a także wysoki, drewniany krzyż współczesny. Kilkanaście metrów od cmentarza znajduje się cerkwisko - łatwo je dostrzec, bo otacza je wieniec wielkich, dorodnych lip i dębów. Na/przy cerkwisku znajduje się miejsce na ognisko, ławeczki..  Ogólnie Wołtuszową zagospodarowano "turystycznie". Jest tutaj kilka ścieżek spacerowych. Wszystko fajnie dla kuracjusza, ale dla kogoś, kto lubi piękno natury już nie do końca - bo dużo jest tablic i znaczków, nie do końca z tą naturą współgrających...
Ciekawostką są figury stojące przy cerkwisku. Wykonane są z drewna a przedstawiają m. in. "typy łemkowskie" czy beskidników. Taka ciekawa odmiana.
W Wołtuszowej znajduje się też cokół po przydrożnym krzyżu, z datą 189(1) prawdopodobnie. Jest przy szlaku JAGA-KORA wiodącym na szczyt Działu. To jedyny zachowany przydrożny krzyż, a wł jego fragment. Jednak ktoś usilnie widział w nim kapliczkę, i jakiś czas temu postawił nań białą figurkę Matki Boskiej, a całość niezbyt estetycznie "przykleił" jakąś zaprawą bądź gipsem. Wygląda to teraz nieciekawie, na szczęscie mamy zdjęcia sprzed tej, chciało by się rzec, profanacji...
Ze stoków jest ciekawy widok m. in. na słynne wiatraki rymanowskie. Zobaczyć też można na terenie wsi (wiosną, jesienią lub ewentualnie słabą zimą) pozostałości po dawnej zabudowie wiejskiej - studnie, piwnice, podmurówki... A fani przyrody mogą podejść jedną ze ścieżek do pomnikowej lipy, "Królowej Wołtuszowej". Drzewo dość pokaźne, trzeba to przyznać, chociaż zimą wygląda trochę smętnie.
Polecamy też spacer na wzgórze Zamczyska (568 m n. p. m.) - tam miał stać pierwszy zamek rymanowski. Zapewne był to rodzaj wieży mieszkalnej, gródka stożkowatego albo dworu obronnego, niemniej na zdjęciach LIDAR można zobaczyć coś na kształt zarysu wału. Warto samemu to sprawdzić ☺

Nie jest trudno trafić do Królowej Wołtoszowej

Latem musi robić na pewno lepsze wrażenie..

Wołtuszowa jest ciekawym przystankiem na szlaku GSB z Rymanowa - Zdroju do Wisłoczka. Tutaj można sobie odpocząć w cieniu lip, pozwiedzać teren wsi, a potem ruszyć na niezbyt wymagającą trasą dalej. Przez teren wsi wiedzie wspomniany już szlak JAGA-KORA. Właśnie m. in.  przez Wołtuszową w czasie II wojny światowej przemieszczali się kurierzy podziemia z wiadomościami (i nie tylko) do lub też z Anglii. Trasa wiodła do Wisłoczka, i dalej, aż na Węgry. Szlak kurierski wiedzie oczywiście trasą uproszczoną, dopasowaną do potrzeb turystyki - w praktyce kurierzy nie mieli wytyczonej ściśle ścieżki, po prostu przedzierali się od jednego punktu do następnego, gdzie mieli "pewne" miejsca kontaktowe. Były to działania bardzo niebezpieczne, gdyż na kurierów czyhały nie tylko stacjonujące w rejonie oddziały niemieckiego wojska czy żandarmerii, ale także policja ukraińska czy też zdrajcy współpracujący z gestapo i policją niemiecką...
Mamy też dobre wieści dla fanów białego szaleństwa - zimą można tutaj podreptać na nartach biegowych. Teren, chociaż górzysty, wygląda całkiem przyjaźnie.

Studnia, jedna z nielicznych pamiątek po mieszkańcach

Zawalone w większości piwnice, fragmenty podmurówek, studnie - taka jest dziś Wołtuszowa.

Tak więc czy warto tu zajrzeć? Na pewno. Dzisiejsza Wołtuszowa to łąki i lasy. Szczególnie polecamy to miejsce tym, którzy swoją przygodę z Beskidem Niskim dopiero zaczynają. Można tu też wpaść na niedzielny spacer z rodziną, pospacerować, pooglądać okolicę. Chyba każda pora roku jest dobra - my np. byliśmy tu w jedną z zim, tych słabszych zim trzeba dodać. Ale warto było, chociaż wiatr był niemiłosierny. Co prawda nasycenie tablicami informacyjnymi, szlakowskazami etc. może trochę przerażać, jednak rekompensują nam to piękne krajobrazy i przyroda.

Jeszcze tylko jedna ciekawostka. Na mapie zobaczycie nazwę Wilcza Polana. Wzięła się stąd, że po wojnie tutaj zwabiano wilki i strzelano do nich bez pardonu. Ponoć było ich wtedy bardzo, bardzo dużo.

Tym lekko makabrycznym akcentem kończymy, i pozdrawiamy Was serdecznie!





Źródła inf.:
Kłos S., 2010, Krajobrazy nieistniejących wsi. Roztocze, Pogórze Przemyskie, Bieszczady, Beskid Niski
Grzesik W., Traczyk T., Wadas B., 2012, Beskid Niski od Komańczy do Wysowej
wwwwoltuszowa.pl
www.beskid-niski.pogorze.pl
www.info-rymanow.pl
zamki.res.pl