Oczami wędrowca - Szlachtowa

Witajcie!
Dzisiaj zabieramy Was na nieco odmienny spacer.
Wspólnie dreptaliśmy już po Beskidzie Niskim, Bieszczadach, Rusi Krośnieńskiej a nawet po Roztoczu Południowym (Kniazie). Dzisiaj zaś przyszła pora na Ruś Szlachtowską - najbardziej na zachód wysuniętą niegdyś enklawę łemkowską.
Zapraszamy Was w odwiedzin do Szlachtowej.

Cerkiew p.w. Opieki MB. Monumentalna świątynia.

Widok na zachowany ikonostas

Szlachtowa leży w dolinie potoku Grajcarek, stanowiącego zarazem granicę Beskidu Sądeckiego i Pienin. Sama wieś jednak zlokalizowana jest (przynajmniej pierwotnie była) na terenie Beskidu Sądeckiego. Od południa wieś opiera się o stoki m.in. Jarmuty (794 m n.p.m.) oraz Opalańczyka (73 m n.p.m.). Od zachodu graniczy ze Szczawnicą (której przez pewien czas była częścią), a od wchodu z miejscowością Jaworki. Na północy wieś dochodzi do stoków Pasma Radziejowej.

Zanim przejdziemy do samej Szlachtowej, warto wspomnieć kilka słów o samej "Rusi'. Otóż terminem "Ruś Szlachtowska" określa się 4 miejscowości położone w dolinach potoków: Grajcarek, Biała Woda i Czarna woda, na granicy Beskidu Sądeckiego i Pienin. Wspomniane miejscowości to: Szlachtowa, Jaworki, Biała Woda i Czarna Woda. Na przełomie XV i XVI wieku w regionie tym pojawiła się grupa osadników wołoskich, którzy dali początek późniejszej enklawie. Późniejsi Łemkowie zasiedlali te tereny do 1947 roku. Ponieważ od terenów Łemkowyny oddzielały ich osady Polskie, tutejsi Rusini sporo zaczerpnęli z kultury m.in. górali szczawnickich. Najbliżej im było zaś do Rusinów na dzisiejszej Słowacji (Spisz), co również nie pozostało bez wpływu na rozwój tutejszej grupy Ruskiej. Szerzej o Rusi Szlachtowskiej napiszemy w przyszłości.

Jarmuta (794 m n.p.m.)

Tym razem z cerkwią na pierwszym planie

Teraz może coś niecoś na temat samej Szlachtowej:

Sama wioska ma stosunkowo długą historię, sięgającą końca XV wieku. Rusini przybyli tutaj zapewne z terenów Spiszu, gdzie już w XIV wieku lokowano wsie zamieszkałe przez żywioł rusko-wołoski. W roku 1542 roku właścicielem wioski został kasztelan zawichojski Achanacy Jordan z Zakliczyna. W spisach poborowych z 1581 roku wieś widnieje już jako własność Piotra Nawojowskiego. Wymienione wtenczas Szlachtowa i Jaworki liczą łącznie 4 dworzyszcza wołoskie.
W Szlachtowej w roku 1651 mieszkało 10 kmieci. Głównym zadaniem osiadłych na pograniczu polsko - węgierskim osadników wołoskich jest służba wojskowa. Każdy kniaź (sołtys) był do tego zobowiązany. Nierzadko zaś taki obowiązek miały całe wsie - np. w Białej Wodzie w razie potrzeby na wezwanie stawać mieli wszyscy mężczyźni. Dzięki temu inne obowiązki były nieco lżejsze, np. podatki. Wołosi zaś, znani z wojowniczości, byli chętnie wykorzystywani do służby wojskowej.
Od końca wieku XVI aż do czasów II wojny światowej Ruś Szlachtowska wchodziła w skład tzw. klucza Nawojowskiego. Cały klucz znalazł się w 1629 roku w rękach rodu Lubomirskich.
W XVIII wieku  m.in. w stokach Jarmuty zaczęto  rozpoczęto poszukiwania srebra i złota, jednak z marnym skutkiem. Sprowadzono nawet górników z terenów dzisiejszych Niemiec. W samych Szklarach ulokowano hutę, gdzie przetwarzać miano wydobyty surowiec. Nie bez znaczenia był tutaj dostęp do bieżącej wody - mowa oczywiście o potoku Grajcarek. Inwestycja nie wypaliła. A jej organizator - Paweł Sanguszko, właściciel tutejszych dóbr, niedługo potem umiera.

Kapliczki w Szlachtowej

Później jednak, gdy z czasem zaniechano wydobycia, trudno było o stałe źródło dochodu. Surowy, górski klimat dawał się we znaki nawet góralom - tak Polskim, jak i Ruskim. Hodowla owiec nie pozwalała na rozrzutne życie. Jednak zaradni i twardzi górale nie próżnowali. Zajmowali się m.in. ścinką drewna, produkcją różnych drewnianych przedmiotów, handlem.W Pobliskiej Szczawnicy w wieku XIX zaczęło funkcjonować uzdrowisko. Niewiele to jednak zmieniło w ubogim życiu mieszkańców ruskich wsi. Tutejsza bieda bardzo dawała się we znaki. Zaradniejsi starali się z nią walczyć, np. organizując "mobilny biznes" - wielu zajmowało się druciarstwem. Druciarze z Rusi Szlachtowskiej chętnie zaglądali na tereny Łemkowyny. Nierzadko wyglądały ich gospodynie w chyżach. Druciarze bowiem potrafili za niewielką opłatą naprawić stłuczone garnki gliniane - robili to poprzez odpowiednie oplatanie naczynia drutem, dzięki czemu w dużej mierze odzyskiwało ono funkcjonalność. Taki garnek z powodzeniem nadawał się do przechowywania suchych i sypkich produktów, a nawet pewnie i nieraz mógł być wykorzystany do przenoszenia płynów. Takie "łatane" garnki można zobaczyć np. w skansenie w Sanoku czy Nowym Sączu. Cóż, dzisiaj druciarze pewnie przegraliby z kropelką...
Na Rusi Szlachtowskiej niewiele robiono sobie z wielkiej polityki. Pojawiały się ruchy prorosyjskie, jak też i staroruskie, a nawet proukraińskie. Jednak nie były to nigdy masowe ruchy.
Po rozbiorach, w 1782 roku klucz Nawojowski zakupiła Helena Apolonia Massalska, a na przełomie wieku XVIII i XIX majątek odkupił od niej ród Stadnickich. Ród ten gospodarzył w kluczu niemal do 1945 roku.

Największą osadą była Szlachtowa - w połowie XX wieku liczyła około 90 mieszkańców, w zdecydowanej większości greckokatolickich Rusinów.

Szlachtową otaczają na prawdę piękne góry

Ten "kamienisty" szczyt pewnie kojarzycie :)

W okresie Wielkiej Wojny nie toczono tutaj walk, ziemie uniknęły zniszczeń. Natomiast wystąpiły pewne represje ze strony rządu C.K. wobec Rusinów, szczególnie tych o prorosyjskich sympatiach. Po wojnie jednak nie było tutaj masowego powrotu do wiary Prawosławnej, jak miało to miejsce w Beskidzie Niskim (schizma tylawska). Nie było też rozdźwięków między Polakami i Rusinami.
Nowa granica państwowa znacznie utrudniła życie Rusnakom, rozdzieliła znajomych, bliskich. Oczywiście, kwitł też przemyt, czemu sprzyjały góry i znajomość terenu. W roku 1921 mieszkało w Szlachtowej 586 Łemków, 19 Polaków, 2 Żydów oraz 6 osób narodowości niemieckiej.

W latach 1895-1920 zbudowano w Szlachtowej piękną, monumentalną cerkiew greckokatolicką p.w. Opieki Matki Bożej. Zbudowano ją, by zastąpić starszą cerkiew, jeszcze z XVII wieku (rozebraną w 1905 roku). Świątynia jest murowana, wzniesiona na planie krzyża greckiego, zwieńczona trzema kopułami.
Po starej cerkwi pozostał między innymi XVII wieczny ewangeliarz, przeniesiony później do Muzeum Diecezjalnego w Przemyślu. Do nowej cerkwi przeniesiono również dzwony, odlane w XVII wieku- niestety zarekwirowały je wojska cesarskie w latach Wielkiej Wojny. Budowa cerkwi przeciągała się ze względu na koszty - ubogich Rusinów nie było stać na tak ambitną konstrukcję. Dodatkowo w 1907 roku zawaliła się środkowa kopuła.

Pewne animozje pojawiły się po 1939 roku. Na Rusi Szlachtowskiej znalazła się pewna grupa sympatyków ukraińskich, wśród nich. np. nowy sołtys Szlachtowej. Łemkowie o staroruskim i prorosyjskim nastawieniu, podobnie jak Polacy, byli szykanowani, wywożeni do Niemiec na roboty etc. Wielu siłą wydawano kenkarty z wpisaną narodowością ukraińską. Pogorszyły się stosunki polsko-ruskie.
Dużym obciążeniem dla mieszkańców były działające w tym rejonie i zaopatrujące się w rusińskich wsiach oddziały partyzanckie AK. Tutejsi Łemkowie również wstępowali do oddziałów partyzanckich, jednak nie był to ruch masowy. Działalność siatek OUN po części doprowadziła do pewnych niesnasek między Polakami i Rusinami, jednak nie wpływało to na ogólny całokształt kontaktów.

Szlachtowa jest mocno związana z ruchem tzw. oazowym

Po zakończeniu wojny w 1945 roku, z terenu Rusi Szlachtowskiej wyjechała większość Rusinów - trafili na Ukraińską SRR. Wedle rozpowszechnianej propagandy miała to być kraina niemal mlekiem i miodem płynąca. Realia jednak okazały się inne... Wyjechało wówczas 1857 osób. Dokumentacja "wywozowa" pokazuje po części, jaka bieda panowała na tych terenach, np. koń był średnio w co dziesiątej rodzinie. Na jedna familię przypadała też krowa lub 2 owce albo kozy. Wielu Łemków powróciło na swoje ziemie w 1947 roku. Jednak było za późno - zostali wysiedleni na tereny Zachodnie. Niektóre źródła wspominają, że ostatnich wysiedleń dokonano w 1950 roku - miało wtedy Ruś Szlachtowską opuścić 103 osoby. Szlachtowa niemal opustoszała, szybko jednak Łemków zastąpili Polacy z Podhala i ze Spiszu.
Od 1957 roku w Szlachtowej funkcjonuje Muzeum Pienińskie im. Józefa Szalaja. Od roku 2014 działa ono w budynku będącym dawniej strażnicą graniczną. W latach 1999-2007 funkcjonowało tutaj przejście graniczne dla ruchu pieszego Szlachtowa-Velky Lipnik.

Obecnie wioska rozkwita - nakręca ją ruch turystyczny. Szczawnica, wąwóz Homole w Jaworkach, bliskość Pienin i Pasma Radziejowej - turystów nie brakuje. Ale niewielu przyjezdnych, widząc tutejszych górali i ich zabudowania wie, że kiedyś mieszkali tu w chyżach Łemkowie...

Co warto zobaczyć w Szlachtowej:
- Cerkiew. pw. Opieki MB wzniesioną w 1920 roku
- kilka przydrożnych kapliczek
- Muzeum Pienińskie im . J. Szalaya
- piękne widoki z okolicznych stoków - można zobaczyć nawet słynne Trzy Korony
- na stokach Jarmuty pozostałości po górniczych sztolniach

Szlaki ciągnące przez Szlachtową:
- żółty szlak pieszy Szlachtowa - Wysoki Wierch (i dalej na Słowację)
- szlak narciarski prowadzący grzbietem Prehyby (taką nazwę nadali bowiem górze tutejsi Łemkowie)
- niebieski szlak pieszy ciągnący blisko granicy
- trasy rowerowe ze Szczawnicy w kierunku Białej Wody

Na koniec jeszcze tylko spacerek przez wieś...

Na dzisiaj to tyle. Ruś Szlachtowska, otoczona szczytami Beskidu Sądeckiego i Pienin to miejsce wyjątkowo piękne. Pachnie tutaj górami i życiem. Od dawna marzyliśmy, by tutaj zajrzeć, udało się to w październiku 2019 roku, w miesiąc po naszym ślubie - jechaliśmy na inny ślub, tym razem znajomych. Udało nam się wtedy trochę podreptać po Szczawnicy i Jaworkach, byliśmy również w pięknym Wąwozie Homole. Koniecznie planujemy tutaj wrócić ponownie, zobaczyć Białą i Czarna Wodę - i na pewno wtedy pochwalimy się tym na blogu!
Dziękujemy za odwiedziny, i pozdrawiamy!





Źródła inf.:
B. A. Węglarz, 2011, Spacerkiem po starej Szczawnicy i Rusi Szlachtowkiej
old.szlachtowa.pl
szczawnica.com
jaworki.skpb.lodz.pl
szczawnica.nrs.pl

Oczami wędrowca - Wisłok Wielki

Witajcie!
dzisiaj zabieramy Was do wioski bardzo ciekawej. Kiedyś, przed wojną, była to jedna z największych wiosek na Łemkowynie! Zapraszamy na krótki artykuł o Wisłoku Wielkim.

Wisłok Wielki znajduje się we wschodniej części Beskidu Niskiego, w dolinie rzeki Wisłok (niedaleko wsi, na stokach Kanasiówki znajdują się jego źródliska). Od północy wieś opierała się o stoki gór wchodzących w skład Pasma Bukowicy i graniczyła z Moszczańsm, od południa zaś sąsiadowała z Czystohorbem.
Od wschodu wieś zamykało pasmo Kiczery Długiej, od zachodu zaś - jej granice sięgały blisko pasma Długiego Łazu i Kamienia.

graniczne pasmo widoczne jak na dłoni. Tak tak, jesteśmy w Wisłoku Górnym

Historia Wisłoka sięga aż XIV wieku. W 131 roku bowiem król Kazimierz Wielki nadaje tutejsze ziemie rycerzom węgierskim Piotrowi i Pawłowi. Sama lokacja wsi (pierwotnie na prawie niemieckim) miała miejsce nieco później, mniej-więcej około roku 1400. Wioska początkowo nosiła nazwę Wysłoczkie, czyli Wisłoczek.
Po jakimś czasie zaczęto osadzać tutaj nowych przybyszy: rusko-wołoskich pasterzy. Pojawiła się więc potrzeba pewnych zmian w prawie osadniczym wsi, i wieś lokowano ponownie, tym razem na prawie niemieckim, w roku 1561. Wieś zaczęła się rozwijać bardzo dynamicznie. W 1 połowie XVI wielu wieś należała m. in. do Mikołaja Herburta Odnowskiego.
Można chyba uczciwie stwierdzić, że rozrost wsi, jej rozwój, był wręcz fenomenalny, i trudno chyba o drugi taki przykład na terenie Beskidu Niskiego. Zapewne wpływ na to miała bliskość granicy i stosunkowo sprzyjające rozwojowi ukształtowanie terenu. Mieszkańcy zresztą byli bardzo zaradni. Wielu wisłoczan dorabiało "na boku", zajmując się zbójnictwem. A możliwości były spore - niedaleko było do górskich przełęczy, szlaków handlowych, a pobliskie Jaśliska ściągały rzesze kupców. A Ci z pustymi kiesami nie zwykli podróżować.. Wedle zapisów w dokumentach, w 1595 roku nawet syn sołtysa chadzał na wyprawy polsko-węgierskiej bandy zbójników. Wisłok miał być niemal domem beskidników. Sam paroch ponoć wspierał zbójnicki proceder, jeżdżąc na targi i sprzedając zrabowane dobra. A i sama legenda o powstaniu wsi mówi, żę wieś założył nie kto inny, a beskidnicy właśnie!
Trudno więc się dziwić, że wieś się rozrastała.
W XVIII wieku była tak duża, że musiano podzielić ją na dwie parochie: Wisłok Górny i Wisłok Dolny. Każda parochia posiadała własną świątynię i cmentarz! Młodsza była parafia w Wisłoku Górnym, erygowana w 1752 roku. Już wtedy wieś przekraczała liczbę tysiąca mieszkańców.
W roku 1898 naliczono we wsi łącznie 2146 mieszkańców, żyjących w 364 domach. Wisłok Dolny liczył 1289 mieszkańców, Górny - 857. Cerkiew w Wisłoku Górnym wzniesiono w 1876 roku. Trzecią, integralną część wsi był obszar dworski zwany Potasznią, zamieszkały w 1898 roku przez 15 osób. Wisłok Wielki, jako wieś prywatna, należał do różnych rodów. Dobra tabularne pod koniec wieku XIX podzielono na 3 części, między Józefa Hantla, Józefa Hellera oraz Feliksa Gniewosza.

Cmentarz poległych podczas walk w latach 1914-15

Sama wioska pod koniec XIX stulecia zajmowała obszar 46,28 km kwadratowych. W roku 1900 mieszkało tutaj 2271 osób, w zdecydowanej większości greckokatolickich Rusinów.

Sama wioska stała się po 2 połowie XIX wieku silnym ogniwem ukraińskich dążeń niepodległościowych. Mieszkańcy w dużej mierze uznawali się za Ukraińców, i liczyli na powstanie państwa ukraińskiego.

W latach 1914-1915 toczyły się w rejonie Wisłoka walki rosyjsko-austriackie. Walczono m. in. o Pasmo graniczne. Pamiątką po tych wydarzeniach jest cmentarz wojenny, ulokowany przy drodze wojewódzkiej nr 897, niedaleko granicy z Czystogarbem.

Cmentarz w Wisłoku Górnym

chrzcielnica z cerkwi rozebranej w 1947 roku

Koniec Wielkiej Wojny wcale nie przyniósł spokoju na te ziemie. Na wschodzie rodziła się Zachodnioukraińska Republika Ludowa, planująca włączyć w swój obszar także ziemię sanocką. Armia Halicka planowała dotrzeć tutaj przez Bieszczady. A w samym Wisłoku Wielkim na wielkim zebraniu postanowiono stworzyć państwo, które miał stać się później integralną częścią ZURL. PTak też powstała Republika Komańczańska. Jej przywódcą został dolnowisłocki paroch, ksiądz Pantalejmon Szpylka. Państewko nie przetrwało, zostało rozbite przez oddziały Wojska Polskiego. Niemniej proukraińskie nastawienie mieszkańców pozostało.
Wg niektórych danych w roku 1939 w Wisłoku Wielkim mieszkało ponad 3000 osób (2930 Rusinów, 40 Cyganów, ok 20 Polaków 30 Żydów), jednak dane wydają się być zawyżone. We wsi działała między innymi szkoła (w międzywojniu aż 3), karczma, sklep.
W międzywojniu mieszkańcy trudnili się przemytem towarów przez granicę z Czechosłowacją. Nie było to łatwe zajęcie, Straż Graniczna była czujna. Podczas jednej z takich akcji zginął młody chłopak z Wisłoka, brak Dymitra Błażejowskiego, późniejszego księdza, teologa, autora "Teologicznego Szematyzmu Przemyskiej Eparchii". Na pogrzebie zebrało się prawie tysiąc osób.
Polacy m. in. z Jalisk nazywali żartobliwie wieś "stolicą Ukrainy". Mimo proukraińskich poglądów nie było zatargów z mieszkającymi tutaj Polakami (ok 20 osób).

Po 1939 roku działała tutaj placówka AK. We wrześniu 1943 roku żołnierze podjęli nieudaną próbę zniszczenia tutejszego posterunku Grenzschutzu.

Miejscowi Żydzi i Cyganie niestety w większości nie przeżyli okupacji.

W roku 1944 niemieckich linii w rejonie Wisłoka broniła 96 Dywizja Piechoty, wchodząca w skład XXIV Korpusu Pancernego. Walczyła m. in. z radzieckim 67 Korpusem. Wieś uniknęła poważniejszych zniszczeń.
Po zakończeniu walk z Niemcami, an tutejsze ziemie przybyły oddziały UPA. Mogły utaj liczyć na znacznie przychylniejsze przyjęcie niż u Łemków z terenów zachodniej Łemkowyny. W Wisłoku Wielki miały miejsce potyczki z oddziałami polskimi. Np. we wrześniu 1945 roku wpadł w zasadzkę urządzoną we wsi oddział WOP - uprowadzono 14 żołnierzy. Pościg, który ruszył za bandą, odbił pojmanych. Wzięto do niewoli także 22 striłców. Niedaleko Wisłoka Dolnego, na stokach góry Berdo, w marcu 1946 roku banderowcy rozstrzelali kilkunastu żołnierzy i WOP-istów. Również i oddziały Polskie nie zapisały wszystkich kart działalności czysto - w styczniu 1946 roku wioskę mieli splądrować żołnierze WP, kilku mieszkańców pozbawić życia oraz spalić kilkanaście domów.

Cmentarz przy cerkwi Św. Onufrego

stare groby w Wisłoku Górnym

Do 1947 roku wysiedlono praktycznie wszystkich Rusinów w Wisłoku Wielkim, niezależnie od ich poglądów. Rozebrano w 1947 roku cerkiew w Wisłoku Górnym - ponoć z pozyskanego budulca zbudowano mosty w Komańczy. Na miejsce Rusinów sprowadzono osiedleńców z województwa krakowskiego i okolic z okolic Mielca. Po pewnym czasie do wsi powróciło kilka rodzin łemkowskich.
Na terenie wsi funkcjonował PGR. Do dzisiaj pozostało po nim sporo zabudowy, m. n. bloki mieszkalne. Funkcjonował tu również zakład karny.
Dzisiaj w wiosce mieszka mniej niż 300 osób, zdecydowana większość to Polacy.
Po dawnej, wielkiej wsi pozostało kilka pamiątek.
W Wisłoku Dolnym stoi piękna cerkiew p.w. Św. Onufrego z 1853 roku. Cerkiew zbudowano w tzw. stylu przejściowym.
W roku 1998 na strychu znaleziono kilkaset starych dokumentów. Obecnie niektóre z nich prezentowane są w małym muzeum otwartym w dzwonnicy.

Co warto w Wisłoku Wielkim zobaczyć:
- cerkiew p.w. Św, Onufrego wzniesiona w 1854 roku, wg niektórych stoi w miejscu "grodziska"
- miejsce po cerkwi p.w. Św. Ducha w Wisłoku Górnym, funkcjonującej w latach 1874-1947 -znajdziecie tam chrzcielnicę z rozebranej świątyni
- dwa cmentarze wiejskie z ciekawymi nagrobkami (jeden w Wisłoku Dolnym, drugi - w Górnym)
- przydrożne krzyże i kapliczki
- cmentarz wojenny z okresu I Wojny Światowej

Szlaki prowadzące przez Wisłok Wielki:
- żółty szlak pieszy (Wola Piotrowa - Wisłok Wielki - Kanasiówka)
- drogi bite i asfaltowe, sprzyjające turystyce rowerowej

Cerkiew p.w. Św. Onufrego z 1853 roku

Cerkiew wzniesiono w tzw. stylu przejściowym

Zachęcamy do odwiedzin tego miejsca. Sami jeszcze musimy sporo poznać w tej rozległej miejscowości. I na pewno tutaj nieraz wrócimy, o czym nie omieszkamy się Wam pochwalić.
Polecamy Wam spacer nawet drogą wojewódzką - samochód zaś niech odpocznie. Gwarantujemy, że będziecie zadowoleni!
Pozdrawiamy!
Jeśli macie do nas pytania, to zapraszamy do komentowania (funkcja przywrócona, chyba problemy już zażegnano) i odwiedzania naszych kont na s-m (Instagram, Facebook, czy ewentualnie Twitter).




Źródła informacji:
Luboński P. (red.), 2012, Beskid Niski. Przewodnik dla prawdziwego turysty.
Grzesik W., Traczyk T., Wadas B., 2012, Beskid Niski od Komańczy do Wysowej.
cerkiewne.tematy.net
pl.wikipedia.org
apokryfruski.org