Kościół Prawosławny

Witajcie,

dziś postaramy się przedstawić Wam bardzo bliski wielu Łemkom Kościół Prawosławny. Obok kościoła Greckokatolickiego, Prawosławie jest głównym obrządkiem Łemków. Postaramy się przybliżyć Wam, przynajmniej częściowo podstawy i zasady kościoła prawosławnego. Temat trudny, ale miejmy nadzieję że się uda :)

Przysłup. Cerkiew.

Kiedy powstał kościół Prawosławny?

Kościół Prawosławny powstał de facto w 1054 roku, kiedy to mamy do czynienia z rozłamem w kościele. Wydarzenie znane to jest jako tzw. Wielka Schizma, lub też Schizma Wschodnia. Nie postrzegajcie jednak tej daty jako cezurę i zerwanie kontaktów między światem zachodnim i wschodnim. Tak nie było, chociaż de facto świadomość o odrębności wyznaniowej istniała. Mimo to kontakty polityczne czy handlowe miały raczej poprawny charakter. Sama data 1054 jest zresztą uznawana coraz częściej za "oficjalną", a historycy mówią o dużo wcześniejszym zapoczątkowaniu rozłamu.

O ile po 1054 roku światy wschodni i zachodni nie patrzyły na siebie "wilkiem", o tyle sytuacja ta zmieniła się po 1204 roku. Wtedy to bowiem "krzyżowcy", uczestnicy IV krucjaty zdobyli i splądrowali Konstantynopol. Od tego czasu między obydwu kościołami zapadła kurtyna.  Tak na prawdę jednak rozłam był nieunikniony. Wpływ na to miało wiele czynników. Cesarstwo Rzymskie, podzielone "na pół", rządzone było przez różnych cesarzy. Miało to wpływ także na religię chrześcijańską - podczas gdy papież czuwał na Zachodzie, na Wschodzie kościołem tak na prawdę opiekowali się bizantyjscy cesarze. Na zachodzie wpływ na rozwój religii miały kultury ludów barbarzyńskich, nękających, i z czasem rozbijających Cesarstwo, na wschodzie natomiast wciąż żywe były tradycje antyczne, wywierające znaczny wpływ na religię (m. in. filozofia). Do tego weszły z czasem różnice teologiczne i liturgiczne...

"Różnice"

Wbrew pozorom nie jest ich aż tak wiele, stąd cudzysłów w podtytule.

Kościół prawosławny uznaje dekrety siedmiu pierwszych soborów powszechnych, a także przekazy Ojców kościoła. Wyznanie Wiary głosi, że Duch Święty pochodzi tylko od Ojca, podczas gdy katolicy wierzą, że Duch Święty pochodzi od Ojca i Syna. Jest to tzw. Filique, nieuznawane przez kościół wschodni. Teolodzy prawosławni tłumaczą to tym, że Bóg Ojciec jest jedynym źródłem i Syna, i Ducha Świętego, i wywodzą to od ponadczasowego pochodzenia Ducha Świętego.

Filique weszło do liturgii kościoła rzymskokatolickiego na dobre w XIII wieku, podczas gdy kościół prawosławny odrzucił je, uznając za herezję.

Dla porównania dodamy, że kościół rzymskokatolicki uznaje 21 soborów. Ostatni sobór, uznawany przez kościół prawosławny miał miejsce w Nicei, w 787 roku. Dogmaty kościoła prawosławnego dotyczą tylko podstawowych prawd wiary mówiących o Trójcy Świętej. Kwestie nie określone formą dogmatu, a badane przez Ojców Kościoła nazywa się teologumenami - rozważaniami teologicznymi. Różnią się one od dogmatów - są przyjmowane przez wiernych, szanowane, ale nie mają ostatecznego znaczenia.

Kotań. Krzyże z trzema poprzeczkami.

Kościół prawosławny nie uznaje Czyśćca i Odpustów. Co ważne, nie uznaje również dogmatu mówiącego o nieomylności Papieża, a co za tym idzie - nie uznaje również jego zwierzchności. Prawosławie bowiem przyjmuje kościół jako wspólnotę soborową, co automatycznie wyklucza prymat jakiegokolwiek biskupa nad innymi. Według kościoła prawosławnego dogmaty uchwalać może tylko sobór powszechny. W kościele katolickim natomiast jak wiadomo prawo takie posiada Papież.  W prawosławiu wszyscy biskupi są sobie równi, niezależnie od "rangi" (arcybiskup, metropolita, patriarcha). Honorowym zwierzchnikiem Prawosławia jest patriarcha Konstantynopola. To tak jak katolicy za "pierwszego biskupa"  uznają Papieża. Na zachodzie pierwszym Papieżem był św. Piotr, a na Wschodzie "pierwszym biskupem" był św. Andrzej Apostoł(brat św. Piotra). Kościół prawosławny podzielony jest na tzw. Kościoły Autokefaliczne, czyli lokalne  samodzielne wspólnoty. Mają one własne organy władzy, tzw. synod krajowy. W kościele katolickim oczywiście poszczególne szczeble kościelne podlegają władzy papieża.

Prawosławie nie uznaje dogmatów o Niepokalanym poczęciu NMP i jej Wniebowstąpieniu. Kult Matki Bożej w kościele prawosławnym jest jednak bardzo żywy. Według kościoła prawosławnego Maryja została poczęta w sposób ludzki (jak wiadomo jej matką była św. Anna). Typowo ludzkie miało być również jej ziemskie życie, Swoje bytowanie również miała zakończyć w sposób ludzi, przez Zaśnięcie, i w ten sposób dołączyć do swojego Syna w Niebie.

Tak jak w kościele katolickim, również Prawosławie uznaje siedem sakramentów. Różnica jest w tym, że bierzmowanie (chryzma) udzielane jest razem z chrztem.  Najważniejszym sakramentem jest Eucharystia, w kościele prawosławnym przyjmowana pod dwoma postaciami - chleba i wina. Wierni wierzą, że przeistoczenie ma miejsce podczas epiklezy - modlitwy kapłana. W kościele katolickim wierzymy, że przeistoczenie ma miejsce po wypowiedzeniu przez kapłana formuły konsekracyjnej. Komunia rozdawana jest wiernym na łyżeczce, wprost do ust.

Prawosławie uznaje sakrament pokuty. Jest też spowiedź, ale jak wspomnieliśmy wcześniej - nie ma odpustów.

Ważny jest sakrament małżeństwa. Związek kobiety i mężczyzny trwa de facto nawet po śmierci jednego z nich. Ponowny ślub jest co prawda możliwy, ale nie ma rangi sakramentu. Rozwód można uzyskać tylko w przypadku choroby umysłowej jednego z małżonków, jego długiej nieobecności lub - nierządu, pod warunkiem że nie był to akt jednorazowy.

Owczary. Ikonostas

Podział administracyjny kościoła wygląda następująco: Autokefalie podzielone są na diecezje, diecezje dzielą się na dekanaty, a te z kolei na parafie. Tutaj trzeba dodać, że miło podziału na autokefalie kościół prawosławny uznaje jedność wspólnoty.

Kwestia celibatu jest również ważna. Prawosławie "obejmuje" celibatem tylko biskupów oraz mnichów. "Zwykły" kapłan może mieć żonę. Musi jednak ożenić się przed święceniami. Może mieć też tylko jedną żonę. Jeśli np. żona umrze, kapłanowi nie wolno ponownie się ożenić, wtedy bowiem przestaje być kapłanem.

Święcenia hierarchiczne są trójstopniowe: Najpierw diakonat, potem prezbiteriat i na końcu biskupstwo. Biskupami zazwyczaj zostają mnisi, na co wpływ ma wspomniany wyżej problem celibatu.

Sakrament namaszczenia chorym jest obecny w kościele prawosławnym, i stosowany często, podczas różnych okazji, inaczej niż ma to miejsce w kościele katolickim.

Chorągiew procesyjna św. Mikołaja z Bodaków. Foto z wystawy w ME* w Rzeszowie (2014)

Duże znaczenie ma liturgia, jej forma etc. Liturgika jest uznawana za ważną formę przekazu wiary. Do tradycji liturgicznej gesty i czynności, wyjątkiem są natomiast słowa wypowiadane podczas nabożeństwa. Wiąże się to ze znaczeniem słowa prawosławny - czyli ktoś, kto prawidłowo rozpoznaje Boga i prawidłowo oddaje mu cześć, chwałę. Najważniejszym obrządkiem w kościele prawosławnym jest obrządek bizantyjski, dopuszczane są jednakże również inne (np. koptyjski). Liturgia prawosławna jest starsza od rzymskiej. Ryt Mszy Świętej (liturgia św. Jana Chryzostoma) powstał już w IV w n. e., a swoją formę ostateczną przybrał w wieku VII. W liturgii ważne są ektenie, czyli litanie błagalne, z charakterystycznym, powtarzanym refrenem Hospody pomyłuj (Panie, zmiłuj się) i Podaj Hospody (spraw to Panie).

Wspomniane kilkakrotnie siedem soborów miało miejsce kolejno w: Nicei (325), Konstantynopolu (381), Efezie (431), Chalcedonie (451), Konstantynopolu tzw. II (553), Konstantynopolu tzw. III ( 680-681), Trullo (692) i Nicei tzw. II (787).

W kościele prawosławnym obowiązuje kalendarz juliański - stąd też wynikają różnice w czasie obchodzenia wielu świąt w kościołach zachodnim i wschodnim.

Znak krzyża

Znak krzyża wykonuje się prawą ręką, ze złączonymi trzeba palcami (Symbol Trójcy Świętej). Dwa pozostałe palce powinny być schowane (symbol dwóch natur Jezusa Chrystusa).  Wykonuje się go od ramienia prawego do lewego. Do czasów reformy Nikona (1654) znak krzyża robiono tylko dwoma palcami: wskazującego i środkowego. Formę tą dalej zachowali staroobrzędowcy.

Latarnie przenośne (Kotań?) - foto z wystawy ... (2014)

Kult Ikon, Ikonostas, Ikony...

Kult Ikon jest w kościele prawosławnym bardzo rozwinięty, Prawosławni traktują ikony nie tylko jako przedstawienie, ale również niejako uosobienie postaci przedstawionej na dziele. Dlatego też ikony otacza wielki kult. Już sam proces tworzenia ikon stawia wielkie wymagania przed artystą. Osoba pisząca ikony (tak, pisząca, nie malująca) powinna należeć do kościoła, i być dobrym przykładem osoby wierzącej. Przed pisaniem ikonograf (ikonopisiec) powinien iść do spowiedzi i przyjąć eucharystię. Dlaczego ikony się pisze? Już odpowiadamy. Jest tak, ponieważ tworzenie ikony jest modlitwą, stąd też wzięło się określenie "pisać". Ikonograf pisząc ikonę, musi zachować pewne kanony, aspekty religijne dzieła, a także stosować odpowiednie barwniki i kreski, Tradycja przyjmuje, że ustalono je w I wieku n. e. Ikony traktowane są w kościele prawosławnym "na równi" z Biblią, kanonami i soborami powszechnymi. Kościół prawosławny uznaje wszystkie ikony za napisane pod wpływem Ducha Świętego.

Ikony tworzą Ikonostas - "ścianę" odgradzającą prezbiterium (miejsce sprawowania ofiary eucharystycznej) od nawy, przeznaczonej dla wiernych. Z czasem w prawosławiu ikonostas wyrósł do rangi traktatu teologicznego "w obrazach". Ikonostas ma swoją, określoną formę i budowę.

Najważniejszymi elementami są ikony namiestne - cztery wielkie ikony. Przedstawiają one kolejno (od prawej): wezwanie cerkwi, Chrystusa Nauczającego (Pantokratora), Maryję z Dzieciątkiem oraz Świętego szczególnie czczonego w danym regionie. Na terenie Lemkowyny niemal zawsze jest to św. Mikołaj. Między ikonami Jezusa i Maryi są Carskie Wrota. Jest to brama otwierająca wiernym widok na ołtarz, otwierana tylko podczas Liturgii. Na zdobionych kratach Carskich Wrót umieszcza się małe ikony Zwiastowania NMP oraz czterech Ewangelistów. Po bokach umieszczone są też tzw. wrota diakońskie. Nad Carskimi Wrotami znajduje się Mandylion - nie ludzką ręką stworzony obraz Zbawiciela. Kolejny rząd tworzą prazdniki, czyli ikony wyobrażające najważniejsze święta prawosławne. Na ogół jest ich 12. W środku rzędu prazdników jest ikona przedstawiająca Ostatnią Wieczerzę. Pisze się ją według kanonu stworzonego przez Leonarda da Vinci. Następna kondygnacja to rząd Deesis. Centralnym jej elementem jest właśnie ikona Deesis - modlitwy błagalnej. Przedstawia Chrystusa zasiadającego na tronie. Po jego bokach znajduje się Matka Boska i św. Jan Chrzciciel. Razem wstawiają się za rodzaj ludzki u Ojca. Po obu stronach Deesis mamy przedstawienia 12 Apostołów. Najwyższą kondygnację tworzą przedstawienie Chrystusa na krzyżu oraz ikon z wyobrażeniem patriarchów i proroków Starego Testamentu. Nie zawsze jednak te ikony są umieszczane.

Krzyż prawosławny

Charakterystycznym, rozpoznawalnym elementem Prawosławia jest krzyż z dwoma dodatkowymi poprzeczkami - górną, symbolizującą umieszczony nad głową Chrystusa napis (Jezus Nazareński Król Żydowski) oraz dolną, ukośną, symbolizującą podporę pod stopy Jezusa. Dla terenu Lemkowyny charakterystyczne są krzyże z umieszczonym u podstawy półksiężycem, Oprócz krzyży z trzema poprzeczkami spotkać można również krzyże z jedną dodatkową poprzeczką (górną) i tzw. łacińskie, czyli znane nam z kościołów katolickich.

Blechnarka. Krzyż łemkowski z półksiężycem na cerkiewnej kopule.

Prawosławne nabożeństwa odbywają się w cerkwi. Zazwyczaj wznoszone były na wzniesieniach. Cerkwie buduje się na planie: prostokąta (symbol Arki), krzyża (symbol zwycięstwa nad śmiercią, śmierci Chrystusa) i koła (symbol nieskończoności cerkwi), Dach cerkwi wieńczą kopuły, ich liczba nie jest bez znaczenia - np. 1 kopuła symbolizuje jedynego Boga, trzy - Trójcę Świętą, pięć - symbolizuje Chrystusa i 4 Ewangelistów. Długo by o tym pisać.. Budowę cerkwi łemkowskiej przedstawiliśmy dawno temu w jednym z artykułów. Cerkwie są "orientowane"  w na osi wschód - zachód (wschód symbolizował Eden - Raj). Oczywiście cerkwie budowano zarówno z drewna, jak też i z bardziej trwałych surowców - kamienia czy cegły. Łemkowskie cerkwie zazwyczaj wznoszono z drewna - w tamtych czasach surowiec ten był tańszy i łatwiej dostępny. Takie świątynie spotkacie w wielu wsiach beskidzkich np. w Bartnym, Bielance, Wisłoku Wielkim.. długa to lista. Murowane świątynie obejrzycie natomiast np. w Małastowie czy Woli Niżnej.

Na koniec wymienimy jeszcze 12 najważniejszych świętach obchodzonych w kościele prawosławnym:

1. Narodzenie Najświętszej Maryi Panny (8/21 IX )
2. Podwyższenie Krzyża Pańskiego (14/27 IX )
3. Wprowadzenie Najświętszej Bogarodzicy do Świątyni (21 XI /4 XII )
4. Boże Narodzenie (25 XII/5 I )
5. Objawienie Pańskie (6/12 XII )
6. Spotkanie Pańskie (2/15 II )
7. Zwiastowanie Najświętszej Bogarodzicy (25 III / 7 IV )
8. Wjazd Chrystusa do Jerozolimy
9. Wniebowstąpienie Pańskie
10. Zesłanie Ducha Świętego na Apostołów - Piędziesiątnica
11. Przemienienie Pańskie (6/19 VIII )
12. Zaśnięcie Najświętszej Bogarodzicy (15/28 VIII )

Mamy nadzieję, że artykuł Was zaciekawił, i był przynajmniej odrobinę przydatny.
Pozdrawiamy!




Źródła inf:

poznanskiehistorie.blogspot.com
www.orthodox.pl
www.prawoslawie.pl
www.sosnowiec.cerkiew.pl
www.cerkiew.pl
Oficyna Rewasz, 2012, Beskid Niski. Przewodnik dla prawdziwego turysty, Pruszków.
pl.wikipeia.org