Oczami Wędrowca - Wyszowatka

Witajcie,

dzisiaj chcemy zabrać Was do miejsca, które szczególnie pokochała Nutka. Miejsca cichego, spokojnego - chociaż podupadającego. A już na pewno można powiedzieć, że miejsce to jest pokrzywdzone przez historię.Zapraszamy na wspólny spacer po Wyszowatce

powszechny widok wokół Wyszowatki

Wyszowatka (łem.Вишеватка ) to niewielka dziś osada leżąca przy drodze z Radocyny do Grabiu. Wieś usadowiona jest mniej więcej między przełęczą Długie a skrzyżowaniem wiejskiej drogi z DW 992. Nazwa wsi pochodzi od słowa wisz - słowo to znaczy zarośla, sitowie, podmokła łąka. Dawniej, do 1968 wieś nazywała się Wyszowadka.

Od 1968 roku już nie Wyszowadka a Wyszowatka..

Na początek trochę historii:

Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z 1595 roku. Wtenczas we wsi było 1 dworzyszcze sołtysa i 1 półdworzyszcze wołoskie. W 1629 wieś należała do Marka Stadnickiego, i liczyła wtedy 1 sołtysie oraz 3 wołoskie gospodarstwa. W połowie wieku XVII wieś należała już do Aleksandra Chlewickiego - ponieważ sprzedał on wtenczas Wyszowadkę (oraz kilka innych wiosek) kapitule krakowskiej. W roku 1890 żyło tutaj 303 osoby wyznania grekokatolickiego - byli to Łemkowie.

W roku 1900 wieś liczyła 320 mieszkańców, żyjących w 51 domach. I Wojna Światowa nie wyrządziła we wsi poważnych szkód, jednak niemal połowa mieszkańców, w obawie przed represjami austriackimi, uciekła na wschód razem z wycofującymi się oddziałami carskimi.

krzyż łemkowski, stoi niedaleko sklepu

a ta kapliczka z kolei znajduje się przy końcu dzisiejszej wsi

W roku 1931 niemal wszyscy mieszkańcy (210 osób) przeszło na prawosławie. Miało to dla wsi wielkie znaczenie - rok później, w 1932 wzniesiono w Wyszowatce cerkiew. Wcześniej nigdy własnej cerkwi Wyszowatka nie miała, a mieszkańcy należeli do parafii grekokatolickiej w Grabiu. Założono również cmentarz prawosławny. W 1931 roku powierzchnia wsi liczyła 7, 5 km kw. We wsi było 38 domów i 225 mieszkańców.

Murowana kapliczka z 1924 roku

oraz jej wnętrze

mocno zniszczony krzyż przy kapliczce

zabudowania dawnego PGR

W roku 1936 mieszkało we wsi 178 prawosławnych i 41 grekokatolickich Łemków. Szkołę zbudowano w 1938 roku. Mieszkańcy nazywali siebie "Rusinami", i byli bardzo nieprzychylnie nastawieni do nurtu ukraińskiego.

II Wojna Światowa szybko dała o sobie znać Wyszowatce. Oddziały ON okopały się w rejonie Wyszowatki, oczekując niemieckiej inwazji. Zamiast Niemców przyszli Słowacy, ale po krótkiej wymianie ognia wycofali się za granicę. Po kilku dniach Polacy musieli opuścić swoje pozycje, by uniknąć odcięcia od sił głównych. Do września 1939 roku mieszkało tutaj 250 Łemków i 5 Żydów.

Tak wyglądała cerkiew w Wyszowatce /źródło: www.facebook.com/DisappearedWoodenChurches /

tak zaś wygląda prawdopodobne miejsce po cerkwi

obok tego budynku w mierę wygodnie przejdziecie na cmentarz (trzeba iść do góry, pod zagajnik)

tablica na cmentarzu łemkowskim

i jedyny ocalały nagrobek

Po wojnie większość mieszkańców (ok. 240 osób) wyjechała do ZSRR, na tereny dzisiejszej Ukrainy. Ostatnich mieszkańców wysiedlono w ramach Akcji Wisła, 29 maja 1947 roku (11 osób) na Ziemie Odzyskane.

Wieś opustoszała. Nowym "gospodarzem" został PGR, zbudowany tutaj w latach 50. Wątpliwą zasługą PGR-u jest rozebranie cerkwi w latach 1953-54, na potrzeby gospodarstwa. W latach 70 pojawili się w Wyszowatce więźniowie, zatrudniani w Państwowym Gospodarstwie. Zakład karny zamknięto pod koniec lat 70.  Niedługo później zamknięto PGR - w latach 80 przejął go słynny Igloopol.  Wkrótce upadły również i zakłady Igloopolu. Od tego czasu wieś podupada. Część terenów PGR przejęła osoba prywatna i prowadzi własne gospodarstwo rolne.

lokalizacja cerkwi i cmentarza w Wyszowatce na mapie radzieckiej z 1943 /www.mapywig.org/

położenie cerkwi wg mapy WP z 1937 roku /www.mapywig.org/

Co pozostało po przedwojennej Wyszowatce? Uczciwie trzeba przyznać, że niewiele. Kilka przydrożnych krzyży, murowana kapliczka z 1924 roku i poważnie zniszczony cmentarz wiejski.

Cmentarz i miejsce po cerkwi do dziś wzbudzają "emocje" wśród piechurów. Dlaczego?

Cerkiew została rozebrana i "ślad po niej zaginął". Według różnych przewodników miejsce po cerkwi i cmentarz zostały zaasfaltowane i przerobione na parking obok biura d. PGR. Czy to prawda?  Wg mapy WIG z okresu przedwojennego, cerkiew stała tuż przy drodze, po prawej stronie (idąc od Grabiu), na charakterystycznym zakręcie (na kształt "kolana") drogi wiejskiej. Lokalizację cerkwi i cmentarza pokazuje również radziecka mapa sztabowa z 1943 roku.  Cerkiew wg mapy jest położona w środkowej części zakrętu/ łuku, również po prawej stronie. Cmentarz zaś jest ulokowany ok 200 metrów na północ od świątyni. Prawdopodobnie więc w przewodnikach prawdę piszą...

widok w Wyszowatce całkiem codzienny

przy końcu wsi, idąc na przełęcz Długie

Jak to wygląda w terenie? Co pozostało?
Lokalizacji cerkwi nie udało się nam ustalić na 100 % podczas wędrówek. Przypuszczamy, że świątynia stała w miejscu parkingi, naprzeciw zamieszkałego budynku. Sugestie mówiące, że cerkwisko może być w miejscu asfaltowego parkingu przy kapliczce z 1924 roku wydaje się być nieprawdziwa. Błąd jest również na mapach wydawnictwa Compass. Wg tychże map cerkwisko znajduje się bardzo blisko dzisiejszego sklepu, co nie jest prawdą. Na mapach tych również nie naniesiono cmentarza - oznaczono go jako przydrożny krzyż w na północ od drogi wiejskiej.


Po cmentarzu, ulokowanym w górnej, dziś nieużytkowanej wsi pozostął tylko jeden nagrobek. Podczas pierwszej wyprawy do nie udało się go nam znaleźć. Odkryliśmy go dopiero we wrześniu 2015 roku, i to po długich poszukiwaniach. Z drogi wypatrzyła go swoim sokolim wzrokiem Nuta. Po przyjściu na miejsce, zastanawialiśmy się czy to na pewno teren d. cmentarza. I znów Nutka się wykazała - "wywęszyła" w trawie na wpół zardzewiałą tabliczkę z informacją, że tutaj jest cmentarz wsi Wyszowatka etc. Tabliczkę postawiliśmy przed nagrobkiem, by była widoczna z daleka. Cmentarz znajdował się więc nieco za cerkwią, nie w miejscu obecnego parkingu, ale na granicy dzisiejszych pól uprawnych i zagajnika.

zbliżamy się powoli do przełęczy

jeden z najbardziej chyba rozpoznawalnych krzyży w Beskidzie Niskim - mniej więcej na granicy Wyszowatki. Pochodzi z 1888 roku.

Wieś dzisiaj jest dość smutnym obrazem - budynki dawnego PGR nie należą do najbardziej estetycznych.. Niemniej jednak idzie się tędy przyjemnie. Wkoło pastwiska na stokach wzgórz, bale siana, wypasające sie bydło i owce - wszystko to nadaje krajobrazowi sielskości, kolorów..

Przez wieś biegnie Karpacki Szlak Rowerowy - droga idealnie nadaje się do uprawiania turystyki rowerowej. Natomiast kierowcy lepiej niech się zastanowią, zanim zechcą tędy jechać np. do Radocyny..

Odwiedziliśmy Wyszowatkę dwa razy - pierwszy raz byliśmy tu we wrześniu 2012 roku. Drugi raz zaś, również we wrześniu - ale roku 2015. Wieś warta zobaczenia - jest dobrym przykładem niszczącej działalności człowieka...

Pozdrawiamy serdecznie!






Źródła informacji:
Luboński P. (red.), 2012, Beskid Niski. Przewodnik dla prawdziwego turysty, Pruszków
Grzesik W., Traczyk T., Wadas B., 2012, Beskid Niski od Komańćzy do Wysowej, Warszawa
www.apokryfruski.org
www.mapywig.org
mapy: Mapa WP z 1937 i Sztabowa Mapa Radziecka z 1943