Płonna

Witajcie,
Już po świętach (przynajmniej tych w kościele rzymskokatolickim), po sylwestrowym szaleństwie - pora więc zrzucić kilka zbędnych kilogramów :) Zabieramy Was więc na mały spacer. Odwiedzimy dziś jedno z częściej odwiedzanych przez nas miejsc, bardzo przez nas lubiane, chociaż nieco smutne. Tutaj historia pozostawiła po sobie dużo śladów. Zapraszamy do Płonnej.

Wieś leży u północno - wschodniego podnóża Pasma Bukowicy, przy drodze wojewódzkiej nr 889, nad doliną rzeki Płonki. Dawna wieś, sprzed wysiedleń, zajmowała dużo większy obszar - od północ graniczyła z nieistniejącą wsią Kamienne. Od wschodu wieś zamykało wzgórze Dilec (474 m n. p. m.) a od południa - pasmo Rzepedki. Od zachodu zaś wieś niemalże graniczyła z Karlikowem. Na wstępie też dodamy że wioska znajduje się na tzw. obszarze przejściowym łemkowsko - bojkowskim (rozwiniemy to w dalszej części artykułu).

Cerkiew p.w. Opieki NMP (Pokrow) w Płonnej kiedyś - i dziś.

/źródło: Ossadnik H., Cerkiew w Płonnej/

widok na ruiny cerkwi z drogi

Najpierw odrobina historii:

Wieś wzmiankowana jest już w 1433 roku. Jest więc jedną z najstarszych miejscowości w okolicy. Wieś jednak musiała powstać nieco wcześniej, wedle niektórych danych około (lub nawet przed) 1418 rokiem. Ciekawa jest nazwa wsi - pochodzi od słowa płony, czyli lichy. Wieś "słynęła" z kiepskiej jakości gleby. Lokowanie więc wsi w tym miejscu jest zastanawiające, ale tłumaczyć je można tym, że osiedlono tutaj ludność zajmującą się pasterstwem, hodowlą - Wołochów lub Rusinów. Zresztą lokacja na prawie wołoskim wszystko tłumaczy.  Wieś była własnością prywatną. W 1435 roku jej właścicielem był Steczno z Tarnawy, jednak już w 1437 roku Płonna znalazła się jako zastaw w rękach czterech (!) braci Czeszykowiczów z Tylawy Wołoskiej. Wkrótce (1451) Steczkowie odzyskali majątek. W roku 1483 miał miejsce podział majątku miedzy braci Steczków. Płonną, Wysoczany i Karlików dostali Mikołaj i Seweryn. Już w 1493 majątek Steczków zakupił Stanisław Kormanicki, a część wsi kupuje Piotr Felsztyński ze Zboisk. Później dobra przeszły w ręce rodu Tarnawskich, potem zaś - Ciechanowskich. Pozostało tak do XVII wieku. Następnie właścicielami wsi zostali Truskolascy. Ród ten władał Płonną do 1913 roku - ostatnią właścicielką była Helena Balowa - Truskolaska, żona zmarłego w 1906 roku Włodzimierza. Swoje dobra musiała sprzedać ks. Emilianowi Konstantynowiczowi.

kopie ikon z dawnego ikonostasu

dzwonnica parawanowa

Wzmianki o cerkwi prawosławnej pochodzą już z 1488 roku. Wedle miejscowych legend, świątynie (wraz z księdzem i mieszkańcami) mieli spalić Tatarzy. Wzmianka o cerkwi nie jest zawsze równoznaczna z jej istnieniem, niemniej jednak nie mamy dowodów pozwalających zarówno negować, jak też i potwierdzać te informacje. Wieś powstała przy trakcie wiodącym do Sanoka. Lokalizacja ta pozwalała na szybki rozwój, bo już w 2 połowie XV wieku podzielono ją na Górną i Dolną. Wznoszono tutaj kolejne kaplice. Świątynię przetrwałą do dziś wzniesiono około 1790 lub 1850 roku (spotykamy różne dane) w tzw. stylu józefińskim. Nosiła wezwanie Opieki NMP (Pokrow). Cerkiew wzniesiono z kamienia, na planie prostokąta zamkniętego półkoliście od strony prezbiterium. Ściany były tynkowane, nad przedsionkiem wznosiła się drewniana wieża z brogowym dachem zakończonym sygnaturką.. Nawę i prezbiterium pokrywał kalenicowy, blaszany dach. W jego środkowej części znajdowała się niższa, mniejsza wieża, zwieńczona okazalszą, cebulastą sygnaturką. Pod koniec XIX wieku dobudowano wikarówkę. Przed cerkwią stoi murowana dzwonnica parawanowa.

wnętrze cerkwi od strony prezbiterium

widok z wałów folwarku

Obiekt ten po wysiedleniach przeznaczono na budynek gospodarczy PGR, i odpowiednio go do tego przebudowano - obniżono ściany, zmieniono pokrycie dachowe usuwając wieże, usunięto wszelkie wyposażenie. Później obiekt porzucono, popadł w ruinę, w latach 90 zawalił się dach. Jednak od 2005 roku ruiny zostały otoczone opieką. Oczyszczono teren wokół cerkwi z chaszczy, zabezpieczono wnętrze przed wandalami, wyremontowano dzwonnicę. Na ścianie nad wejściem do cerkwi powieszono kopie ikon z dawnego ikonostasu. Podczas prac remontowych, w pobliżu ołtarza natrafiono na kryptę. W niej zaś znajdowała się metalowa (cynowa) trumna. Pochowano tam prawdopodobnie Włodzimierza lub Leonarda z Truskolaskich.

Kilkanaście metrów od cerkwi, przy drodze na Kulaszne znajduje się cmentarz greckokatolicki. Zachowało się na nim kilka pięknych, kamiennych nagrobków. Jest też tablica pamiątkowa, ku czci wysiedlonych mieszkańców. Cmentarz był kilkakrotnie porządkowany.

Cmentarz grecokatolicki

Była to duża, ludna wieś. Pod koniec XVIII wieku w Płonnej mieszkało ponad 710 mieszkańców.
We wsi znajdował się dwór obronny (folwark) zbudowany w XV/XVI wieku, otoczony wysokim wałem na planie prostokąta. Fragmenty wału zachowały się do dziś, m.in. w pobliżu cerkwi. Obiekt rozbudowano w latach 70 XVIII wieku. O samym obiekcie ciekawie można poczytać na stronie internetowej poświęconej rodowi Truskolaskich, więc nie będziemy przedłużać artykułu szczegółami. Warto jednak wspomnieć, że obiekt był aż 4 - krotnie rabowany. Pierwszy raz w 1604 roku, kiedy to na Płonną napadli zbójnicy, tzw. beskidnicy. Kolejny raz dwór ucierpiał w 1809 roku, kiedy to Galicja, próbując przyłączyć się do Księstwa Warszawskiego wystąpiła przeciw zaborcy austriackiemu, a w Sanoku utworzono "rząd" w skład którego wszedł Adam Truskolaski. Rząd upadł, a Austria zaczęła represje. Pierwszą ofiarą był dwór w Płonnej. Trzeci raz dwór ucierpiał podczas rabacji galicyjskiej w 1848 roku. Kolejny raz dwór i wieś ucierpiała z rąk rosyjskich w trakcie I Wojny Światowej. Stało się tak z prostej przyczyny - ks. Konstantynowicz był przeciwnikiem ruchu moskalofilskiego. Straty oszacowano na 58674 koron w złocie. Dwór do naszych czasów nie przetrwał - spalili go banderowcy w 1944 roku. Pozostały tylko resztki murów, fundamenty, kolebkowe sklepienia piwnic i nieliczne drzewa z dawnego parku dworskiego ...
W 1836 roku zaczęła działać w Płonnej szkoła parafialna - wtenczas uczyło się w niej siedmioro dzieci. Kolejną szkołę otworzono w 1871 roku.

tablica pamiątkowa na cmentarzu

W 1911 roku mieszkało tu 937 unitów, 25 Żydów i 9 osób obrządku zachodniego. Mieszkańcy posiadali łącznie 1712 ha gruntów, a Truskolascy (wtenczas Anna i Helena) - 165 ha. W 1918 roku Płonna przyłączyła się do Republiki Komańczańskiej, proukraińskiego tworu państwowego.
Przed II wojną światową we wsi byłe 174 zagrody, dwór, cerkiew, szkoła. Działała czytelnia "Proświty" i kooperatywa "Nadzieja".
W okresie II Wojny Światowej eksterminowano tutejszych Żydów - jedna rodzinę rozstrzelano w dworze, a pozostałych wywieziono. Dwór był miejscem zbornym dla okolicznych Żydów - tutaj decydowano o ich losie.. Obudziły się również wśród mieszkańców dawne sympatie ukraińskie. Kilku mieszkańców wstąpiło do 14 Dywizji Grenadierów SS (Galizien), a we wsi powstały komórki OUN i UPA. Pierwsze wysiedlenia przeprowadzono już w 1944 roku - wtedy dobrowolnie na wschód pojechali Cyganie i 6 rodzin greckokatolickich. W tym też roku kwatery we wsi zajęła 96 DP Wehrmachtu, szykująca się do walki z Armią Czerwoną. W dworze urządzono wtedy szpital polowy, a zmarłych chowano w pobliżu cerkwi (ponoć około 200 Niemców). Po odejściu Niemców wieś zajmują sowieci. Kilkunastu mężczyzn wcielają przymusowo do wojska. To nie poprawiło nastrojów, wkrótce w okolicy zaczęła działać, i to całkiem skutecznie - UPA. W okolicy stoczono kilka potyczek z banderowcami. Upowcy atakowali zarówno sowietów, jak też i żołnierzy polskich. We wrześniu 1945 roku oddział UPA zaatakował tutaj oddział radziecki prowadzący bydło. Rok później, w maju 1946 r.sotnia Chrina uderzyła na oddział polski. Wieś została poważnie zniszczona zarówno podczas walk z radziecko - niemieckich, jak też i polsko - ukraińskich. W 1946 roku wyjechała na wschód duża grupa mieszkańców. Pozostałych wysiedlono na ziemie zachodnie w 1947 roku.
Wieś opustoszała, a na przełomie lat 40 i 50 przybyli tu polscy osadnicy do pracy w powstającym PGR. Rozwijano tu prężnie hodowlę owiec (część terenu wydzierżawiono również podhalańskim pasterzom). Powróciły tu tylko 2 rodziny łemkowskie (w latach 50). PGR upada w latach 90, a we wsi pozostają tylko dwa domy. Mieszkańcy specjalizują się w produkcji mleka - w ten sposób część zabudowań gospodarstwa jest wykorzystywana w dalszym ciągu.

zabudowa dawnego PGR - u

i widoki na okolicę

Wspomnieliśmy na wstępie o tym, że Płonna leży na obszarze przejściowym łemkowsko - bojkowskim. Co to znaczy? Otóż Roman Reinfuss, wielce zasłużony dla Łemkowyny etnograf, wyróżnił granicę poszczególnych grup etnicznych. Udało mu się również wytyczyć trudno uchwytną granicę między Łemkami, Bojkami i Dolinianami. Granica między Łemkami i Bojkami biegnie pasmem Bukowicy i pasmem Wielkiego Działu. Tam, gdzie te pasma rozdzielane są przez dolinę Osławy, elementy kultury łemkowskiej "przebiły" się nieco na północ, i połączyły z elementami bojkowskimi. Obszar ten obejmował następujące wsie: Karlików, Płonną, Przybyszów, Wolę Piotrową, Tokarnię, Kamienne i Kulaszne.

/Źródło: Ossadnik H., Cerkiew w Płonnej/

Obecnie obok ruin cerkwi prowadzone są prace ziemne, budowane są jakieś zbiorniki wodne, kolorowe domki letniskowe - jakże to kontrastuje z upadłą świątynią! Nie podoba się nam to, ale niestety musimy to zapewne zaakceptować. Tworzy się nowa historia..

Dzisiaj to już tyle, pozdrawiamy Was serdecznie!







Źródła inf.:
Luboński P.(red.), 2012, Beskid Niski. Przewodnik dla prawdziwego turysty.
Ossadnik H., 2014, Cerkiew w Płonnej [w:] PŁAJ 14
Reinfuss R., 1998, Łemkowie jako grupa etnograficzna.
www.grupabieszczady.pl
truskolascy.info
tablica inf. przy ruinach cerkwi